Parhal Adı Üzerine

Parhal, (1) Yusufeli ilçesi sınırları içerisinde bulunan ve Artvin-Rize il sınırını oluşturan Altıparmak Sıradağlarının eski adı (Parhal Dağları). (2) Yusufeli ilçesi Altıparmak köyünün eski adı. (3) Kaynağını Parhal (Altıparmak) Dağları ve Kaçkar Dağı’ndan alan, Yaylalar, Demirdöven ve Altıparmak köyleri içinden geçerek, Sarıgöl Vadisi’ne aşağı akıp, Yusufeli ilçe merkezinde Çoruh Nehri’ne katılan çayın adı (Parhal Çayı). 

Yazılı kaynaklarda ve haritalarda bugüne kadar Barhal biçiminde yazılagelen Parhal adı, halk ağzında Parhal, daha çok da P’arkhal biçiminde söylenir. 

Barhal/Parhal adının köken ve anlamı konusunda şimdiye kadar ileri sürülmüş olan görüşlere bir göz atalım:
M. F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi adlı eserinde ve 1973-Artvin İl Yıllığı’nın tarih bölümünde, Parhal  (Barhal olarak) adının kaynağı konusunda, “M.Ö. 149-127 yıllarında Artvin ve çevresi Arsaklı devleti yönetimine geçmiştir.

Eski Oğuzlar olarak bilinen bu devlet zamanında Barhal Çayı vadisine Bulgar Türkleri yerleşmişlerdir. Kars havalisine gelip, buraları kendilerine yurt edinen Bulgar Türklerinin bir kısmı da Çoruh boyuna geçerek Yusufeli ilçesine bağlı bugünkü Sarıgöl hudutları kesimine yerleşmişler ve buradan geçen çaya da adlarını verirken, bu çayın ismine izafeten bu suyun kenarında kurulan bu köye de bu ad verilmiş, yani Barkal (Balkar/Bulgar) denmiştir. Artvin’in Yusufeli ilçesindeki çok balkanlık Barkal/Balkar Bölgesi ile soldan Çoruh’a karışan Barkal Deresinde M.Ö. 130 yıllarında Dağıstan’dan gelen yarısı Kars’ta yarısı Çoruh solunda yerleşen Bulgar Türklerinin 2100 yıllık millî adlarının hatırasıdır...” diyerek Barhal/Parhal adının Bulgar Türklerinin adından bozularak kaldığını belirtir. 

Ş. Gabeskiria, Hatti, Hitit ve Gürcü dillerinin karşılaştırmasını yaptığı bir makalesinde(1); Parkalla sözcüğünü incelerken, Hititçe olan bu sözcüğün Gürcüce’deki karşılığının Parhal-i olduğunu belirttikten sonra Parhal sözcüğünün, “otlamak için uygun yer, otlak” anlamına geldiğini yazar.  

       ბარხალ (ართვინ - თურკეტი) - Parhal (Artvin - Türkiye)

B. Umar ise, Türkiyedeki Tarihsel Adlar  adlı eserinde (s. 639), Parkalla adını açıklarken, H. Ertem’den naklen, “Luwi dilinde Parka-la, ‘tepe-cik yada kule-cik’. 1. Hitit belgelerinde anılan kent ya da yöre adlarından biri” diyor ve bu yerin lokalizasyonunun yapılamadığını belirtiyor... Ayrıca yazar aynı eserin 642. sayfasında da Paryadres Dağı adını açıklarken de şunları yazıyor: “Strabon’da (12 III 18) Paryadros... Diğer kaynaklarda, özellikle Bizans çağı kaynaklarında rastlanan Paryadres biçimindeki e, Hellen yazımında eskiden a’ya yakın değer taşıyan eta, H ile yazılır. Şimdi Parkhal/Parkhar Dağı (Honigmann, s. 179 dn. 3 ve s. 252). Doğu Karadeniz Bölgemizde. Doruğu, Rize doğu ilerisindeki, 3937 m. Yüksekliğe ulaşan Kaçkar Dağı’dır. Dolayısıyla Parkhal/Parkhar Dağı, Rize Dağlarının doğu bölümüdür. Orada, güneydoğu yandaki Yusufeli ilçesinde, Hevek Deresi kuzey kıyısındaki bir köyün adı Barhal’dır. Herzfeld’e göre (s. 316-317)  Paryadres/Paryadros adı, eski İran dilinde Poruhvathra (Poru-hva-athra) “Çok-iyi-soluk, iyi soluk alınan, cennet gibi yerleri çok olan” adı ile ve bundan Ermeni ağzına uydurma ürünü olan, Ermenice’de özellikle “otlak, yaylak” anlamına gelen Parkhar sözcüğüyle bağlantılıdır”.  

Parhal adının köken ve anlamı konusunda hangisinin doğru olduğunu bilmiyoruz. Luwi dilindeki “tepecik” yada “kulecik” anlamına uygunluğu, etrafını çevreleyen Altıparmak (Parhal) Dağları’ndan ileri geliyor olabilir. Gürcüce’deki Parhal-i sözcüğünün “otlamak için uygun yer, otlak” anlamına da oldukça uygun bir yerdir.
B. Umar, aynı eserinde (s. 639), Parkhu adını açıklarken de, “Parkhu adının Hitit dillinde “yükselti” (dağ, kule vb.) anlamına gelen Parkhu ve Luwi dilinde aynı anlama gelen Parka / Parga ile bağlantılı olması gerekir” diyor... Parkhu sözcüğü de bize Yusufeli’nin yeni adı Balcılı olan Barh / Parh / P’arkh köyünün adını anımsatıyor. Köyün, özellikle de köyün merkezi olan Barhıbar (Parh-ı-parh?) mahallesinin bulunduğu konum, adının “yükselti” anlamına bire bir uygunluğu da dikkat çekicidir... 

Parhal adı yalnızca bir köyün ve bir çayın özel adı değildir. ¾Parh (Balcılı) köyünü de içine alan¾ geniş bir bölgenin, yörenin adıdır aslında. Bu bölge içinde kalan bir köye (Altıparmak köyüne) ve kaynağını Altıparmak Dağları ile Kaçkar Dağı’ndan alıp, buradan geçen çaya da aynı ad verilmiştir. Bu bölgeye Parhal adı ya Altıparmak Dağları veya bu dağ silsilesinin en yüksek yeri olan Kaçkar Dağı dolayısıyla verilmiştir ki “yükselti” anlamı da buradan kaynaklanmaktadır.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Parhal, Parh / P’arkh adları ya Hitit dilinde “yükselti” anlamına gelen Parkhu sözcüğünden yada Luwi dilinde yine aynı anlamdaki Parka sözcüğünden bozulmuştur.

Taner ARTVİNLİ

(1) Ş. Gabeskiria; “Hattiler, Hatti ve Hitit Dilleri Üzerine”, Çveneburi Dergisi, S. 28 (Nisan–Haziran 1998)